تاریخ‌نگاری اندلسنخستین بار مورخان مصری برای تدوین تاریخ شبه جزیره ایبری (اندلس)، که در سال ۹۲ جزو قلمرو اسلام گردید، تلاش کردند. [۱]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۴۷، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فهرست مندرجات۲ - نخستین مورخ اندلسی ۳ - معارک بن مروان ۴ - مورخان قرن چهارم ۴.۱ - مورخان خاندان رازی ۴.۱.۱ - محمد بن موسی ۴.۱.۲ - احمد بن محمد ۴.۱.۳ - عیسی بن احمد ۴.۲ - حُکَیِّم ۴.۳ - اخبار مجموعة ۴.۴ - ابن قوطیه ۴.۵ - عریب بن سعد قرطبی ۴.۶ - ابوعامر بن شهید ۴.۷ - خُشَنی ۵ - تراجم نویسان ۶ - مورخان قرن پنجم ۶.۱ - ابن حزم ۶.۲ - ابن قشّاء ۶.۳ - ابن حیّان ۶.۳.۱ - آثار ۶.۳.۲ - روش ۶.۳.۳ - ویژگی‌ها ۶.۴ - ابن عذری ۶.۵ - ابن زیری ۶.۶ - مورخان دوره رکود ۷ - مورخان مغربی اندلسی ۸ - مورخان قرن هشتم ۸.۱ - محمد مراکشی و ابن عذاری ۸.۲ - ابن خطیب ۹ - قرن نهم ۱۰ - نفح الطیب ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - نخستین مورخان تاریخ اندلسسعید بن کثیر بن عُفَیر مصری (متوفی ۲۲۶) از نخستین مورخانی است که کتابی مستقل در تاریخ اندلس به نام کتاب أخبار الاندلس نوشت که مورخان بعدی بخش‌هایی از آن را اقتباس کردند. [۲]
ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۱۹ـ ۲۰، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳]
ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۵۸، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴]
ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ج۱، ص۶۳، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵]
عبداللّه بن محمد مالکی، کتاب ریاض النفوس، ج۱، ص۱۹، چاپ بشیر بکوش، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۳/۱۹۸۱ـ۱۹۸۳.
[۶]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۱، ص۱۱، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۷]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۲، ص۲۷۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۸]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۳، ص۲۹۱، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۹]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۴، ص۶۴، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۱۰]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۴، ص۳۵۶، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۱۱]
ابن ماکولا، الاکمال، ج۴، ص۵۳۴، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶.
[۱۲]
محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدّواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، ج۱، ص۲۲۸، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
در کتاب‌های تراجم، نام‌های افرادی چون شَبیب اندلسی [۱۳]
ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۱۹۹، قاهره ۱۹۶۶.
[۱۴]
محمد بن فتوح حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ج۱، ص۲۳۹، قاهره ۱۹۶۶.
و ابراهیم بن اَبان بن عبدالملک بن عمر بن مروان اندلسی [۱۵]
محمد بن فتوح حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ج۱، ص۱۵۳، قاهره ۱۹۶۶.
به عنوان راویان حوادث و تاریخ اندلس آمده است، بی آن‌که کتاب‌هایشان ذکر شود. [۱۶]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۴۷، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲ - نخستین مورخ اندلسیدر باره نخستین مورخ اندلسی و میزان تأثر وی از میراث شرق اسلامی، اختلاف نظر وجود دارد. [۱۷]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۱، موصل ۱۹۸۷.
به نظر اکثر مورخان، عبدالملک بن حبیب بن سلیمان بن مرداس سُلَمی البیری قُرطبی (متوفی ۲۳۸ یا ۲۳۹) [۱۸]
ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۲۶۹ـ۲۷۲، قاهره ۱۹۶۶.
[۱۹]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۱۱۰، چاپ کولن و لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
نخستین مورخ اندلسی است که به تاریخ اندلس پرداخته است. [۲۰]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۴۸ـ ۲۴۹، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۱]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۳، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
کتاب التاریخ وی شامل تاریخ عمومی جهان و بخشی راجع به تاریخ فتح اندلس، همراه با فصلی در باره فرمان‌روایان اندلس تا ۲۷۵ است. [۲۲]
ابن حبیب، کتاب التاریخ، ج۱، ص۱۹۶ـ۲۰۰، بیروت ۱۹۹۹.
از آن‌جا که تاریخ فوت ابن حبیب پیش از تاریخ برخی از مطالب کتاب، از جمله ذکر نام فرمان‌روایان اندلس است، [۲۳]
ابن حبیب، کتاب التاریخ، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۷، بیروت ۱۹۹۹.
تعدادی از مورخان در انتساب کتاب یا حداقل همین بخش به وی تشکیک کرده‌اند و معتقدند که این کتاب را ابن ابی رَقّاع، شاگرد ابن حبیب، به نقل از استادش نوشته و بخش‌هایی نیز به آن اضافه کرده است. [۲۴]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۲، موصل ۱۹۸۷.
[۲۵]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۵، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
این دیدگاه کاملاً منطقی به نظر می‌رسد، اما سزگین [۲۶]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۲، ص۲۴۹، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
آن را رد کرده است بی آن‌که توجیهی برای آن ذکر کند. ابن حبیب بیش‌تر مطالب را از استادان مصری خویش نقل می‌کند که نشان می‌دهد تدوین تاریخی در اوایل سده سوم بشدت متأثر از راویان و فقیهان مشرق جهان اسلام، به ویژه مصر، بوده است. [۲۷]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۱، موصل ۱۹۸۷.
[۲۸]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۵، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
[۲۹]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۳ - معارک بن مرواناز دیگر مورخان پیشگام اندلسی در قرن سوم، مُعارک بن مروان (متوفی ح ۲۵۰)، نواده موسی بن نُصَیر فاتح اندلس است. وی در کتاب فتوح اندلس حوادث فتح اندلس و اخبار موسی بن نصیر را همراه شمه‌ای از عجایب اندلس، که بیش‌تر جنبه افسانه‌ای دارد، ذکر کرده است. [۳۰]
محمد بن فتوح حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، ج۱، ص۳۳۸، قاهره ۱۹۶۶.
[۳۱]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
به نظر برخی مورخان معاصر، آن بخش از زندگی‌نامه موسی بن نصیر که در الامامة والسیاسة ابن قتیبه (متوفی ۲۷۶) [۳۲]
ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ج۲، ص۵۹ ـ۱۰۳، المعروف بتاریخ الخلفاء، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
آمده، از همین کتاب گرفته شده است. [۳۳]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۳، موصل ۱۹۸۷.
[۳۴]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴ - مورخان قرن چهارم۴.۱ - مورخان خاندان رازیخاندان ایرانی الاصل رازی، به ویژه احمد بن محمد بن موسی رازی (متوفی ۳۴۴)، برای پایه گذاری علم تاریخ در اندلس تلاش کردند و سهم بسزایی در تدوین تاریخ اندلس داشتند. [۳۵]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۲۶۹، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۳۶]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۵، موصل ۱۹۸۷.
مورخان این خاندان عبارت‌اند از: ۴.۱.۱ - محمد بن موسیمحمد بن موسی بن بشیر بن جَنّاد بن لَقیط رازی (متوفی ۲۷۷)، نخستین مورخ این خاندان که در اندلس به شهرت رسید و کتاب الرایات را تألیف کرد. این کتاب در باره ورود موسی بن نُصَیر به اندلس و پرچم‌های قبایل عرب همراه وی است که بخش‌هایی از آن در کتاب‌های دیگران به طور پراکنده دیده می‌شود. [۳۷]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۱۱، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۳۸]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۶، موصل ۱۹۸۷.
[۳۹]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۶، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
[۴۰]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۲۸ـ ۲۹، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴.۱.۲ - احمد بن محمداحمد بن محمد بن موسی رازی [۴۱]
ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۴۲، قاهره ۱۹۶۶.
[۴۲]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۲۶۹، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
که پدر تاریخ و جغرافیای اندلس به شمار می‌رود و به «تاریخی» شهرت دارد. وی در تاریخ صاحب مکتب بوده است و مورخان بعدی تا پایان حکومت اسلامی در اندلس از او الهام می‌گرفته‌اند. [۴۳]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۵۶، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۵]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۱۱، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۴۶]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۶۰، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۴۷]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۷۳، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۴۸]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۹۹، موصل ۱۹۸۷.
مهم‌ترین کتاب او اخبار ملوک الاندلس و الاستیعاب فی انساب مشاهیر اهل الاندلس در پنج مجلد است که مورخان بعدی از آن‌ها استفاده کرده‌اند. [۴۹]
احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۱۵۱، قاهره ۱۹۶۷.
[۵۰]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۱، ص۲۴۵، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۵۱]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج ۱، پانویس ۴، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۵۲]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۲، ص۳۶۶، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۵۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۲۳۴ـ۲۳۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۴]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۷۳ـ۱۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
تمام آثار وی از بین رفته و فقط بخشی از ترجمه اسپانیایی اخبار ملوک الاندلس موجود است. [۵۵]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۰۵، موصل ۱۹۸۷.
[۵۶]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۷، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
[۵۷]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
شیوه وی در تدوین تاریخ، بنا بر آن‌چه ابن حیّان در المقتبس فی تاریخ رجال الاندلس از او نقل کرده است، احتمالاً بر اساس دودمان‌ها بوده، هر چند که گاه به سال روی‌دادها نیز اشاره کرده است. [۵۸]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۰۴، موصل ۱۹۸۷.
۴.۱.۳ - عیسی بن احمدعیسی بن احمد بن محمد رازی (متوفی ۳۷۹) که کار پدرش را در تدوین تاریخ اندلس ادامه داده و کتاب تاریخ وی نیز از بین رفته است. [۵۹]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۱، ص۱۳۸، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۶۰]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۸، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
ابن حیّان در موارد متعددی از عیسی بن احمد رازی نقل قول کرده و از تاریخش نام برده است. [۶۱]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۲۶۵، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۲]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۲۹۵، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۳]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۳۲۰، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۶۴]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۳۲۹، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۴.۲ - حُکَیِّماز دیگر مورخان اندلسی قرن چهارم عبداللّه بن عبیداللّه اَزدی، ملقب به حُکَیِّم (متوفی ۳۴۱)، است که کتابی به نام انساب الداخلین الی الاندلس من العرب و غیرهم (انساب مردم عرب و دیگر کسانی که وارد اندلس شدند) نوشت و در ۳۳۰ آن را به خلیفه اموی اندلس، عبدالرحمان سوم (حک: ۳۰۰ـ۳۵۰)، اهدا کرد. [۶۵]
محمد بن حسن زبیدی، طبقات النحویّین و اللغویّین، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
این کتاب در دسترس نیست، اما از روی بخش‌های اندکی که دیگر مورخان نقل کرده‌اند و با توجه به تأثیر عظیم احمد بن محمد رازی بر تاریخ نگاری اندلس و معاصر بودن حُکَیِّم با وی، می توان گفت که حکیّم از شیوه احمد بن محمد رازی پیروی کرده است. [۶۶]
محمد بن محمد مراکشی، الذیل و التکملة لکتابی الموصول و الصـّلة، سفر اول، قسم ۱، ص ۲۱۳، چاپ محمد بن شریفه، بیروت: دارالثقافه، (بی تا).
۴.۳ - اخبار مجموعةدر کتاب تاریخی أخبار مجموعة، که مؤلف آن شناخته شده نیست، حوادث بر اساس سیر تاریخی اما به طور پراکنده و از هم گسسته از فتح اندلس تا اواسط حکومت عبدالرحمان سوم اموی تدوین شده است. [۶۷]
اخبار مجموعة فی فتح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۹، قاهره ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶۸]
اخبار مجموعة فی فتح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۱۵ به بعد، قاهره ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶۹]
اخبار مجموعة فی فتح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۱۳۵ به بعد، قاهره ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
این کتاب که از اساطیر و افسانه‌ها به دور است، نوعی تاریخ درباری به شمار می‌رود. [۷۰]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۸، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
[۷۱]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۰۲، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
بنا بر پراکندگی مطالب و بی ارتباطی مباحث کتاب، برخی مورخان معاصر معتقدند که مؤلف آن بیش از یک تن بوده و احتمالاً یکی از مؤلفان از خاندان اموی اندلس بوده است. [۷۲]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
۴.۴ - ابن قوطیهتاریخ افتتاح الاندلس اثر ابوبکر محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن ابراهیم بن عیسی بن مزاحم اندلسی قرطبی، معروف به ابن قوطیه (متوفی ۳۶۷)، [۷۳]
ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، قاهره ۱۹۶۶.
می‌تواند مکمل أخبار مجموعة باشد. ابن قوطیه که از نسل ساره گوتی مسیحی بوده، توجه خاصی به موالی و مولَّدون داشته و از طرفداران متعصب بنی امیه بوده و در گزارش او از حوادث تاریخی، این هواداری به وضوح دیده می‌شود. [۷۴]
مصطفی شکعه، مناهج التألیف عندالعلماء العرب: قسم الادب، ج۱، ص۶۱۶ـ۶۱۷، بیروت ۱۹۸۲.
[۷۵]
ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۵۸ ـ۵۹، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۷۶]
ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۲۲، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
با توجه به برخی قراین و شواهد [۷۷]
ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۲۹، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۷۸]
ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۳۲، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
و این‌که ابن فرضی، شاگرد ابن قوطیه، در ذکر آثار استادش، نامی از این اثر نیاورده است، [۷۹]
ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، قاهره ۱۹۶۶.
برخی مورخان معاصر اعتقاد یافته‌اند که این اثر را یکی از شاگردان ابن قوطیه از زبان وی و با اضافاتی تدوین کرده است. [۸۰]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۰۳، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
۴.۵ - عریب بن سعد قرطبیعریب بن سعد قرطبی (متوفی ۳۷۰) که تاریخ طبری را خلاصه کرده و حوادث سال‌های ۲۹۱ تا ۳۲۰ را به عنوان صله تاریخ الطبری نگاشته، ظاهراً فصلی هم در باره تاریخ مغرب و اندلس تألیف کرده است که از آن اطلاعی نیست. [۸۱]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۰۶، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
[۸۲]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۸۳]
مصطفی شکعه، مناهج التألیف عندالعلماء العرب: قسم الادب، ج۱، ص۶۱۸، بیروت ۱۹۸۲.
۴.۶ - ابوعامر بن شهیدابوعامر بن شهید (متوفی ۳۹۲) تاریخ بزرگی متجاوز از یک‌صد جلد به شیوه سال‌شمار از سال چهل تا روزگار خویش نوشته بوده که از بین رفته است. [۸۴]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۰۷، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
۴.۷ - خُشَنیابوعبداللّه محمد بن حارث بن اسد قیروانی (متوفی ۳۶۱)، معروف به خُشَنی ، [۸۵]
احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۷۱، قاهره ۱۹۶۷.
پیشگام تدوین کتب تراجم و طبقات و سرگذشت بزرگان اسلام در اندلس بوده است. خُشَنی در کنار تألیفات متعدد تاریخی، از جمله دو کتاب اخبار القضاة بالاندلس و اخبار الفقهاء و المحدثین، کتاب مهمی در طبقات به نام قضاة قرطبه نوشته است که اهمیت و ارزش بسیاری در شناخت شخصیت‌های اسلامی و علمی و ادبی اندلس تا اواسط قرن چهارم دارد. [۸۶]
محمد بن حارث خشنی، قضاة قرطبة، ج۱، صط ـ ل، قاهره ۱۹۶۶.
[۸۷]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۱۹، بیروت ۱۹۷۸.
۵ - تراجم نویسانپس از خشنی تراجم نویسانی ظهور کردند و کتاب‌های مهمی در زمینه طبقات نوشتند که در سیر تاریخ نگاری اندلس اهمیت بسیار دارد. بعضی از اینان عبارت‌اند از: ابوالولید عبداللّه بن محمد بن یوسف ازدی، معروف به ابن فَرَضی (متوفی ۴۰۳)، مؤلف تاریخ علماء الاندلس؛ ابن صاعد اندلسی طُلَیْطِلی (متوفی ۴۶۲)، مؤلف طبقات الامم؛ ابوعبداللّه محمد بن ابی نصر فتّوح بن عبداللّه ازدی، معروف به حُمَیدی (متوفی ۴۸۸)، مؤلف جَذْوة المُقتبس فی ذکر وُلاة الاندلس؛ ابوالقاسم خلف بن عبدالملک بن مسعود انصاری، معروف به ابن بَشکَوال (متوفی ۵۷۸)، مؤلف کتاب الصّلة [۸۸]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱.
[۸۹]
احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، قاهره ۱۹۶۷.
(متوفی ۵۹۹)، مؤلف بُغیة الملتَمِس فی تاریخ رجال اهل الاندلس که در واقع منقولاتی از جذوة المقتبس حمیدی است و شرح حال رجالی که در تألیف حمیدی نیامده، برآن افزوده شده است. [۹۰]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۴، ص۲۰۷، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
محمد بن عبداللّه بن ابی بکر قضاعی، معروف به ابن ابّار (متوفی ۶۵۸)، مؤلف التکملة لکتاب الصّلة که تراجم به جای الفبا بر حسب قرون تدوین شده است؛ و ابن سعید مغربی (متوفی ۶۷۳)، مؤلف المُغْرِب فی حُلیِّ المَغْرب. ۶ - مورخان قرن پنجمتاریخ نگاری در نیمه دوم قرن پنجم در اندلس به اوج خود رسید و گروهی از بزرگ‌ترین مورخان اندلسی تدوین تاریخ را به کمال رساندند و آثاری به جا گذاشتند که مورخان بعدی از آن‌ها استفاده کردند. ۶.۱ - ابن حزمابومحمد علی بن احمد بن سعید بن حَزم اندلسی (متوفی ۴۵۶)، فیلسوف معروف اندلس، جزو نخستین مورخان اندلس است که در علم انساب و تبارشناسی تألیف ارزشمند جَمْهَرة أنساب العرب را نوشته [۹۱]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۱۳ـ۱۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۲/۱۹۶۲).
[۹۲]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۲۴، بیروت ۱۹۷۸.
و در آن به انساب اعراب و بربرهای مستقر در اندلس پرداخته است. [۹۳]
ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۴۹۵ به بعد، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۲/۱۹۶۲).
[۹۴]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۲۰، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
۶.۲ - ابن قشّاءابوبکر احمد بن سعید بن محمد بن عبداللّه بن ابی فیاض (متوفی ۴۵۹)، معروف به ابن قشّاء ، [۹۵]
ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، ص۶۰، قاهره ۱۹۶۶.
کتاب العِبَر/ کتاب العبرة را نوشته که سند بسیار مهمی در تاریخ فتح اندلس است. [۹۶]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۲، ص۳۱۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۹۷]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۱۶۴، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۹۸]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۸۲، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
ابن فیاض همانند سایر مورخان اندلس کتابش را به دو بخش تقسیم کرده بود: بخش نخست آن ــ که باقی نمانده ــ به احتمال قوی در جغرافیای اندلس بوده [۹۹]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ج۱، ص۳۴۶، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
[۱۰۰]
حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، ج۱، ص۱۰۶ـ ۱۰۷، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و بخش دوم در باره تاریخ اندلس تا قرن پنجم است. [۱۰۱]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ج۱، ص۴۵۶ـ۴۵۷، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
[۱۰۲]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۱۲۲، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۱۰۳]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۱۳۲، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۱۰۴]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۱۶۶، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۱۰۵]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۱۶۸، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
ابن فیاض در جاهای مختلف کتابش از سال‌های میلادی در کنار سال‌های هجری استفاده کرده که این شیوه را کمتر مورخی به کار گرفته است. [۱۰۶]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۲، ص۳۱۲، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۰۷]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج ۲، پانویس ۳، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
۶.۳ - ابن حیّانابومروان حیّان بن خلف بن حیّان (متوفی ۴۶۹) از مورخان بزرگ جهان اسلام و اندلس به شمار می‌رود. [۱۰۸]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۷، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۰۹]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۱۹، بیروت ۱۹۷۸.
[۱۱۰]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۹۸، موصل ۱۹۸۷.
نوشته‌های وی از دقت زیاد و تحلیل درست حوادث تاریخی و عبارت‌های شیوا برخوردار است و نثر و سبک تاریخ نگاری مخصوصی دارد. [۱۱۱]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۰، بیروت ۱۹۷۸.
۶.۳.۱ - آثارابن حیّان چهار کتاب مهم در تاریخ و حوادث اندلس دارد که مورخان بعدی اصطلاحاً مجموع آن‌ها را تاریخ ابن حیّان یا التاریخ الکبیر خوانده‌اند. [۱۱۲]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۸۲، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
این کتاب‌ها عبارت‌اند از: ۱) المُقتَبَس فی تاریخ رجال الاندلس، شامل حوادث اندلس از ۹۱ تا ۳۶۶، [۱۱۳]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۶۸، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۱۴]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۸۰، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۱۵]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۰، بیروت ۱۹۷۸.
[۱۱۶]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۰۸ـ ۲۰۹، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
که تنها اثر به جا مانده از ابن حیّان است. عنوان آن به صورت‌های دیگری نیز آمده، [۱۱۷]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
ولی به المقتبس معروف است. ابن حیّان این کتاب را در ده مجلد تألیف کرد که مایه مباهات ابن حزم اندلسی شد. [۱۱۸]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۳، ص۱۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
۲) أخبار الدولة العامریة در باره حوادث اندلس از ۳۶۶ تا ۳۹۹. [۱۱۹]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۳) المتین در باره حوادث اندلس از ۳۹۹ تا ۴۶۳ در شصت مجلد که اصل آن از بین رفته، اما بخش اعظم آن در الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة اثر ابن بسام شَنترینی و چند کتاب دیگر آمده است. [۱۲۰]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۴) البَطشَة الکبری در باره سرکوب بنی جَهْوَر (حک: ۴۲۲ـ۴۶۳). [۱۲۱]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۸۲، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۶.۳.۲ - روشابن حیّان از تمام سبک‌های تاریخی پیشینیان، چون سال‌شماری و موضوعی، بهره برده و با دیدی عالمانه برای هر دوره تاریخی شیوه نگارشی مناسب آن به کار گرفته است. [۱۲۲]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۸۷ ـ ۸۸، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۶.۳.۳ - ویژگیهااز ویژگی‌های تاریخ نگاری وی، درستی و دقت فوق العاده در ثبت وقایع با دید نقادانه، کنار گذاشتن داستان‌های اساطیری، و شرح روی‌دادها با تمام جزئیات ارزشمند آن‌هاست. [۱۲۳]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۱۲۴]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۱۱، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
مورخان بعدی اندلس مطالب بسیاری از ابن حیّان نقل کرده‌اند و همواره به وی استناد و اعتماد داشته‌اند. [۱۲۵]
ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۶.۴ - ابن عذریاز دیگر مورخان قرن پنجم که سهم بسزایی در تاریخ نگاری اندلس داشت، احمد بن عمر بن اُنس عُذری دَلائی مری (متوفی ۴۷۸)، [۱۲۶]
احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۱، ص۱۹۵ـ۱۹۷، قاهره ۱۹۶۷.
[۱۲۷]
ابن بشکوال، کتاب الصلة، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، قاهره ۱۹۶۶.
مؤلف ترصیع الاخبار و تنویع الاثار، و البستان فی غرائب البلدان، و المسالک الی جمیع الممالک بود. وی در کتاب خود، همانند سایر مورخان اندلس، تاریخ و جغرافیا را درهم آمیخته و به تاریخ اندلس از فتح آن تا زمان خود به صورت موضوعی و گاه سال‌شمار پرداخته است. [۱۲۸]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۶۰، موصل ۱۹۸۷.
ابن عذری در ذکر تواریخ روی‌دادها بسیار دقیق بوده و بعضاً سال‌های مسیحی را نیز ثبت کرده و همانند اکثر مورخان آن عصر طرفدار خاندان اموی اندلس بوده است. [۱۲۹]
ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، ج۱، ص۲۶ـ۲۷، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۳۰]
ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، ج۱، ص۳۰، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۳۱]
ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، ج۱، ص۳۳، مادرید ۱۹۶۵.
[۱۳۲]
ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، ج۱، ص۳۷، مادرید ۱۹۶۵.
ترصیع الاخبار ابن عذری که فقط یک دهم آن در دست است، [۱۳۳]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۵۰، موصل ۱۹۸۷.
جزو مهم‌ترین منابع در باره اقامت عرب‌ها و بربرها در اندلس است. [۱۳۴]
ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، مادرید ۱۹۶۵.
۶.۵ - ابن زیریدر اواخر قرن پنجم شاهزاده عبداللّه بن بُلُقِین بن بادیس بن حَبوس بن زیری، آخرین فرمان‌روای غرناطه (متوفی ۴۸۳)، خاطراتش را با عنوان التبیان عن الحادثة الکائنة بِدولة بنی زیری فی غرناطة نوشت که شامل عظیم‌ترین مجموعه اسناد تاریخ ملوک الطوایف اندلس است و از این‌رو در سیر تاریخ نگاری اندلس اهمیت بسزایی دارد. [۱۳۵]
ابن بلقّین، مذکرات الامیر عبداللّه، ج۱، ص۸، المسمّاة بکتاب التبیان، چاپ لوی ـ پرووانسال، قاهره (۱۹۵۵).
التبیان جزو تاریخ‌های دودمانی به شمار می‌رود و مؤلف در مسائل راجع به خود و خاندانش بی طرفی را رعایت نکرده است، [۱۳۶]
ابن بلقّین، مذکرات الامیر عبداللّه، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۳، المسمّاة بکتاب التبیان، چاپ لوی ـ پرووانسال، قاهره (۱۹۵۵).
اما به هر حال جزو معدودترین منابع اصیل دوره آشوب اندلس و ورود مرابطون به آن‌جاست. [۱۳۷]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۷، بیروت ۱۹۷۸.
۶.۶ - مورخان دوره رکوددر اواخر قرن پنجم، اندلس تابع مغرب شد و در نتیجه بی توجهی مغربیان به تاریخ اندلس، تاریخ نگاری در این دوره رو به اضمحلال گذاشت و تابع محض مورخان مغرب و شمال افریقا شد. از مورخان اندلسی این دوره که آثارشان تماماً از بین رفته است، می‌توان به این افراد اشاره کرد: ابوبکر یحیی بن محمد بن یوسف انصاری غرناطی، معروف به ابن صَیْرَفی (متوفی ۵۵۷)، مؤلف أخبار دولة لَمْتونَة؛ ابوالحسن سالمی، مؤلف اخبار الفتنة الثانیة بالاندلس که حوادث ۵۳۹ تا ۵۴۷ را به صورت سال‌شمار آورده و ابن ابّار به کتاب وی اشارات بسیار کرده است؛ اَلْیَسَعِ بن عیسی بن حزم غافقی (متوفی ۵۷۵) که در ۵۶۰ از اندلس به مصر رفت و در آن‌جا المُعْرِب فی محاسن المَغرب را برای صلاح الدین ایوبی نوشت و در آن تاریخ اندلس را تدوین و خطر مسیحیان را گوش‌زد کرد. [۱۳۸]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۲، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
به گفته پالنثیا [۱۳۹]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۴۲، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
آثار این دسته از مورخان گمنام، اهمیت تاریخی ندارد و صرفاً تقلید کار پیشینیان است. در دوره تسلط حاکمان مغرب بر اندلس، آثار مورخان شامل تاریخ مغرب و اندلس گردید و استقلال در تاریخ نگاری منطقه‌ای از بین رفت. ۷ - مورخان مغربی اندلسیاز مهم‌ترین مورخان مغربی ـ اندلسی این دوره‌اند: ابن صاحب الصلاة (متوفی ۵۷۷)، مؤلف اَلْمَنُّ بالامامة؛ عبدالملک بن کَرْدَبوس توزَری (متوفی اواخر قرن ششم)، مؤلف الاکتفاء فی أخبار الخلفاء؛ [۱۴۰]
عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
[۱۴۱]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۴۲]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۱، ص۳۶، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۴۳]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۱، ص۱۵۶، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۱۴۴]
ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، ج۲، ص۳۴، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
محمد بن علی بن شَباط مصری توزری (متوفی ۶۸۱)، مؤلف صِلة السَمْط و سِمَة المَرْط؛ [۱۴۵]
ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، ج۱، ص۸، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
[۱۴۶]
ابن شبّاط، ج۱، ص۸، پانویس ۳، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
ابن سعید مغربی (متوفی ۶۸۵)، مؤلف المُغْرِب فی حُلیِّ المَغرب.۸ - مورخان قرن هشتمدر آغاز قرن هشتم مورخانی ظهور کردند. ۸.۱ - محمد مراکشی و ابن عذاریمانند محمد بن عبدالملک مراکشی (متوفی ۷۰۳)، مؤلف الذیل و التکملة لکتابَیِ الموصول و الصلة که در واقع ذیلی بر تاریخ علماء الاندلس ابن فَرضی است؛ و ابن عِذاری مراکشی (متوفی بعد از ۷۱۲)، صاحب کتاب بسیار باارزش البیان المُغرِب فی أخبار الاندلس و المَغرب که در آن با استفاده از بسیاری منابع اندلسی که امروزه در دست نیست، به تاریخ اندلس از زمان فتح تا اواخر قرن پنجم پرداخته است. [۱۴۷]
عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۳، موصل ۱۹۸۷.
۸.۲ - ابن خطیبواپسین مورخ بزرگ اندلس، لسان الدین ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه بن سعید سلمانی، مشهور به لسان الدین ابن خطیب (متوفی ۷۷۶) است. وی ده‌ها تألیف تاریخی دارد [۱۴۸]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۵۹، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵.
که الاحاطة فی أخبار غرناطة از مهم‌ترین آن‌هاست. نام این کتاب دایرة المعارف گونه، به صورت‌های دیگری چون الاحاطة بتاریخ (فی تاریخ) غرناطة نیز آمده است. [۱۴۹]
محمد عبداللّه عنان، لسان الدّین بن الخطیب: حیاتة و تراثه الفکری، ج۱، ص۲۳۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۵۰]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، مقدمه عنان، ص۳، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
در الاحاطة زندگی‌نامه تعداد زیادی از بزرگان و مشاهیر اندلس بدون در نظر گرفتن ترتیب تاریخی حوادث و صرفاً بر اساس حروف الفبا ذکر می‌شود. [۱۵۱]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
از دیگر کتاب‌های تاریخی لسان الدین ابن خطیب است: التاج المُحَلّی فی مُساجَلة القَدَح المُعلّی که خلاصه ای از تاریخ غرناطه و سرگذشت بزرگان آن در قرن هشتم است؛ الکتیبة الکامنة فیمن لَقِیتُهُ بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، در تراجم و شرح حال شعرای اندلس در قرن هشتم؛ اللَّمْحَة البَدریة فی الدولة النصریة که خلاصه تاریخ بنی احمر (حک: ۶۳۵ـ۸۹۷) از آغاز تا اوایل ۷۶۵ می‌باشد؛ [۱۵۲]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
أعمال الاعلام فیمن بوُیِـعَ قبل الاحتلام من ملوک الاسلام، در باره تاریخ اندلس از حکومت امویان تا آغاز دولت بنی احمر در غرناطه، که به سبب کشته شدن ابن خطیب ناتمام ماند. [۱۵۳]
ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۱، ص۵۷، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۱۵۴]
محمد عبداللّه عنان، لسان الدّین بن الخطیب: حیاتة و تراثه الفکری، ج۱، ص۲۴۷ـ ۲۴۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
لسان الدین ابن خطیب ــ که مانند سایر مورخان تاریخ را وسیله‌ای برای تدوین سیرت و روایت می‌دانسته ــ در تاریخ نگاری خود به جوانب اجتماعی و اقتصادی با دید انتقادی و تحقیقی توجه داشته است. [۱۵۵]
محمد عبداللّه عنان، لسان الدّین بن الخطیب: حیاتة و تراثه الفکری، ج۱، ص۲۲۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۱۵۶]
محمد عبداللّه عنان، اندلسیات، ج۱، ص۷۷، کویت ۱۹۸۸.
۹ - قرن نهماوضاع سیاسی اندلس در قرن نهم و سقوط شهرهای اسلامی یکی پس از دیگری، از لحاظ علمی و فرهنگی و اجتماعی تأثیر بسیار داشت، تا حدی که در این قرن و تا سقوط نهایی اندلس در ۸۹۷ به دست اسپانیایی‌ها، مورخی ظهور نکرد و می‌توان گفت که سیر تاریخ نگاری اندلس با مرگ لسان الدین ابن خطیب به پایان رسید. ۱۰ - نفح الطیبدر خاتمه نباید از کتاب نَفْحُ الطیب من غُصْنِ الاندلس الرَطیب و ذکر وزیرها لسان الدین ابن الخطیب تألیف ابوالعباس احمد بن محمد بن احمد مقَّری تِلمسانی قرشی (متوفی ۱۰۴۱) غافل ماند. هر چند مؤلف این دایرة المعارف تاریخی و ادبی اهل مغرب بوده است، اما چون این کتاب در باره تاریخ اندلس و زندگی‌نامه لسان الدین ابن خطیب است، امروزه جزو مهم‌ترین منابع تاریخ اندلس به شمار می‌رود. [۱۵۷]
احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۵۵، بیروت ۱۹۷۸.
نفح الطیب به دو بخش عمده تقسیم می‌شود: بخش اول در باره تاریخ و جغرافیای اندلس، بخش دوم در باره زندگی‌نامه لسان الدین ابن خطیب است. [۱۵۸]
احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، ج۱، ص۱۵، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن ابّار، کتاب الحُلة السیراء، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴. (۲) ابن بشکوال، کتاب الصلة، قاهره ۱۹۶۶. (۳) ابن بلقّین، مذکرات الامیر عبداللّه، المسمّاة بکتاب التبیان، چاپ لوی ـ پرووانسال، قاهره (۱۹۵۵). (۴) ابن حبیب، کتاب التاریخ، بیروت ۱۹۹۹. (۵) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۲/۱۹۶۲). (۶) ابن حیّان، المقتبس من انباء اهل اندلس، چاپ محمودعلی مکی، بیروت ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۷) ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، چاپ محمد عبداللّه عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/۱۹۷۳ـ۱۹۷۷. (۸) ابن خلّکان، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان. (۹) ابن شبّاط، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس، چاپ احمدمختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱. (۱۰) ابن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۱) ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، چاپ کولن و لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳. (۱۲) ابن عذری، ترصیع الاخبار و تنویع الاثار و البستان فی غرائب البلدان و المسالک الی الممالک، مادرید ۱۹۶۵. (۱۳) ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، قاهره ۱۹۶۶. (۱۴) ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، المعروف بتاریخ الخلفاء، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش. (۱۵) ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۱۶) ابن ماکولا، الاکمال، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۳۸۶. (۱۷) اخبار مجموعة فی فتح الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۸) محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدّواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۱۹) آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، نقله عن الاسپانیة حسین مؤنس، قاهره ۱۹۵۵. (۲۰) محمد بن فتوح حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره ۱۹۶۶. (۲۱) محمد بن حارث خشنی، قضاة قرطبة، قاهره ۱۹۶۶. (۲۲) عبدالواحد ذنون طه، دراسات فی التاریخ الاندلسی، موصل ۱۹۸۷. (۲۳) محمد بن حسن زبیدی، طبقات النحویّین و اللغویّین، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴. (۲۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۵) مصطفی شکعه، مناهج التألیف عندالعلماء العرب: قسم الادب، بیروت ۱۹۸۲. (۲۶) احمد بن یحیی ضبّی، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، قاهره ۱۹۶۷. (۲۷) احمدمختار عبّادی، فی تاریخ المغرب و الاندلس، بیروت ۱۹۷۸. (۲۸) محمد عبداللّه عنان، اندلسیات، کویت ۱۹۸۸. (۲۹) محمد عبداللّه عنان، لسان الدّین بن الخطیب: حیاتة و تراثه الفکری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۳۰) عبداللّه بن محمد مالکی، کتاب ریاض النفوس، چاپ بشیر بکوش، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۳/۱۹۸۱ـ۱۹۸۳. (۳۱) عبدالواحد بن علی مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمدسعید عریان، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹. (۳۲) محمد بن محمد مراکشی، الذیل و التکملة لکتابی الموصول و الصـّلة، سفر اول، چاپ محمد بن شریفه، بیروت: دارالثقافه، (بی تا). (۳۳) احمد بن محمد مقَّری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، (بی تا). (۳۴) حسین مؤنس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۳۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری اندلس»، شماره۳۰۶۰. |